Το Λευκό Όρος (Mt Blanc) , η υψηλότερη κορυφή της Δ. Ευρώπης, αποτελεί ένα σοβαρό ορειβατικό στόχο, από όποια πλευρά και να το ανέβει κανείς. Οι ορειβάτες που ανεβαίνουν από την πλευρά του Gouter, συνήθως κάνουν μια μικρή στάση στο καταφύγιο ανάγκης Vallot για ξεκούραση και ανασύνταξη, πριν την ανάβαση από τα Bosses Ridges και την τελική ανηφορική κόψη της κορυφής.
Το Vallot στα 4360μ. είναι το μόνο ανθρώπινο κατασκεύασμα που οι ορειβάτες αντικρίζουν σήμερα τόσο ψηλά στο βουνό.Πόσοι όμως από εκείνους που το έχουν ανέβει καθώς και τους επίδοξους κατακτητές του, γνωρίζουν ότι στα τέλη του 19ου – αρχές 20ου αιώνα πάνω στην κορυφή του Mt Blanc, υπήρχε για 16 χρόνια ένα αστρονομικό παρατηρητήριο;
Η δημιουργία αυτού του πιο ψηλού αστεροσκοπίου στην Ευρώπη του 1890 , ήταν το όραμα ενός Γάλλου αστρονόμου, του Πιέρ-Ζύλ Σεζάρ Ζανσέν (Pierre Jules Cesar Janssen). Η σύλληψη της ιδέας, η σχεδίαση και η κατασκευή του αποτελούν τεκμήριο της ιδιοφυΐας, του πείσματος και της οργανωτικότητας του Γάλλου επιστήμονα.
Ο Ζανσέν (Παρίσι 1824 – Μεντόν 1907) ήταν ήδη φτασμένος αστρονόμος, με μεγάλες επιστημονικές επιτυχίες στο ενεργητικό του, ειδικά στην επιστήμη της φασματοσκοπίας, όταν αποφάσισε να αξιοποιήσει το ύψος του Λευκού Όρους για μετεωρολογικές και αστρονομικές παρατηρήσεις, ψηλά στην γήινη ατμόσφαιρα. Το 1888 , στις 13 Οκτωβρίου, ο Γάλλος αστρονόμος έκανε μία ανάβαση στο Grand-Mulet (3050μ), όπου πραγματοποίησε μια σειρά από φασματοσκοπικές μετρήσεις του ηλιακού φωτός. Αξίζει να σημειώσουμε ότι ο εξηνταεξάχρονος επιστήμονας είχε από την παιδική του ηλικία μια αναπηρία που τον εμπόδιζε να περπατήσει και για αυτό το λόγο η ανάβαση έγινε με την βοήθεια μιας υποβασταζόμενης καρέκλας.
Τα αποτελέσματα δεν ήταν ελπιδοφόρα και πριν τελειώσει η χρονιά, ο Άϊφελ απογοητευμένος εγκαταλείπει την προσπάθεια, όχι όμως και ο αρχικός εμπνευστής της.
Δύο χρόνια μετά το 1890 ο Ζανσέν,σε ηλικία 68 ετών, απτόητος, πραγματοποιεί την πρώτη του ολοκληρωμένη ανάβαση στο Λευκό Όρος. Στις 22 Αυγούστου 1890, πάλι από την διαδρομή Grand Mulet – καταφύγιο Vallot – κόψη Bosses – κορυφή, ο αστρονόμος κατακτά για δεύτερη φορά το βουνό. Καθοριστικό ρόλο και σε αυτή την ανάβαση (και σε κάθε άλλη προσπάθεια του στο βουνό) έπαιξαν οι 12 οδηγοί που κυριολεκτικά τον έσερναν με ένα έλκηθρο σε όλη τη διαδρομή.
Φαίνεται ότι εκείνες οι δύο αναβάσεις στη κορυφή ήταν οι αναγνωριστικές επαφές του Ζανσέν για να εξετάσει την δυνατότητα εγκατάστασης μιας μόνιμης βάσης για αστρονομικές παρατηρήσεις στα 4808 μέτρα του γίγαντα της Ευρώπης.
Τα συμπεράσματα ήταν θετικά διότι την ίδια χρονιά, ο Ζανσέν ξεκινά επαφές με το περίφημο μηχανικό Άϊφελ (Eiffel) με σκοπό την κατασκευή ενός μεταλλικού παρατηρητηρίου με θεμέλια. Ο Άϊφελ εθεσε ως προϋπόθεση ότι τα θεμέλια της κατασκευής θα ήταν σε βράχο τουλάχιστον 12 μέτρα κάτω από τον πάγο.
Ο μεγάλος μηχανικός ξεκινά , μετρήσεις και μελέτες για τις στατικές αντοχές του πάγου, το 1891. Συγκεκριμένα, και σύμφωνα με τις οδηγίες του, ο Ελβετός μηχανικός Αμφέλντ (Imfeld), έσκαψε 2 οριζόντιες σήραγγες μήκους 23 μέτρων σε βάθος 12 μέτρων κάτω από την τελική πυραμίδα της κορυφής. Τα αποτελέσματα δεν ήταν ελπιδοφόρα και πριν τελειώσει η χρονιά, ο Άϊφελ απογοητευμένος εγκαταλείπει την προσπάθεια, όχι όμως και ο αρχικός εμπνευστής της.
Ο Ζανσέν, δεν το βάζει κάτω και αναγκασμένος από τα συμπεράσματα των στατικών μελετών αρχίζει να διαφοροποιεί την αρχική του ιδέα.Το μεταλλικό παρατηρητήριο, θα μπορούσε να είναι μία ξύλινη κατασκευή της οποίας ο σκελετός ήταν βυθισμένος στον πάγο! Με βάση όλα τα μέχρι τότε δεδομένα που είχαν συγκεντρωθεί, η ιδέα της ξύλινης κατασκευής είναι πολύ ελκυστική για το εγχείρημα. Αν και καθηλωμένος, λόγω της αναπηρίας του ο Ζανσέν δεν σταματά και συνεχίζει να εξετάζει σε μεγαλύτερη λεπτομέρεια την νέα ιδέα.του.Η υλοποίησή της αρχίζει στην πόλη Μεντόν (Meudon) – στο αστεροσκοπείο της οποίας είναι ο διευθυντής – σε συνεργασία με τον αρχιτέκτονα Vaudremer και πλήθος μαραγκών.
Όταν ανέβηκαν την επόμενη χρονιά για να ξεκινήσουν την κατασκευή, έπρεπε να σκάψουν 8 μέτρα για να βρουν θαμμένα στο χιόνι τα υλικά που είχαν αφήσει .
Στο τέλος του 1892, ο Ζανσέν κανονίζει και μεταφέρει τα κομμάτια της κατασκευής στο Chamonix και τα ανεβάζει στην τοποθεσία Grand Mulets (υψ 3050 μέτρα) στους πρόποδες του Λευκού Όρους. Παράλληλα χτίζεται και ένα μικρό καταφύγιο σε υψος 4500μέτρων (στην τοποθεσία Grand Rocher Rouge), για τις ανάγκες διαμονής των εργατών που θα δούλευαν κατά τη διάρκεια κατασκευής του έργου. Το πόσο δύσκολες αναμένονταν οι συνθήκες κάτω από τις οποίες αυτοί οι εργάτες θα έπρεπε να δουλέψουν φανερώνει το γεγονός ότι όταν ανέβηκαν την επόμενη χρονιά για να ξεκινήσουν την κατασκευή, έπρεπε να σκάψουν 8 μέτρα για να βρουν θαμμένα στο χιόνι τα υλικά που είχαν αφήσει .
Στις 11 Σεπτεμβρίου 1893 είχε επιτέλους ολοκληρωθεί η κατασκευή του παρατηρητηρίου και ο Ζανσέν πραγματοποιεί ανάβαση στο Λευκό Όρος για τα εγκαίνια. Αμέσως το αστεροσκοπείο ξεκινά την επιστημονική του αποστολή με φασματοσκοπικές παρατηρήσεις του Ηλίου. Με τις πρώτες παρατηρήσεις του από τα 4808 μέτρα, κατάφερε να αποδείξει ότι οι έντονες γραμμές οξυγόνου που υπήρχαν στο ηλιακό φάσμα οφείλονταν στο οξυγόνο της γηίνης ατμόσφαιρας.Δύο χρόνια αργότερα το 1895 το αστεροσκοπείο αρχίζει και μετεωρολογικές παρατηρήσεις και μετρήσεις. Ο πρώτος μετεωρογράφος που έχει και βαρόμετρο, βροχόμετρο θερμόμετρο και ανεμόμετρο εγκαθίσταται και πληθώρα στοιχείων για τον καιρό σε τέτοιο υψόμετρο συγκεντρώνονται.
Στις 28 Σεπτεμβρίου του ίδιου έτους, ο Ζανσέν ανεβαίνει για 3η και τελευταία φορά στην κορυφή του Λευκού Όρους (πάντα στην καρέκλα του υποβασταζόμενος από τους οδηγούς βουνού του Σαμονί). Τα επόμενα 10 χρόνια (1896 – 1906) οι επιστημονικές δραστηριότητες εντείνονται. Περίπου 50 αποστολές (5 κάθε χρόνο κατά μέσο όρο) διεξάγονται, όλες φυσικά με την εποπτεία του εμπνευστή του παρατηρητηρίου, Ζανσέν.
Δέκα χιλιόμετρα χάλκινων καλωδίων απλώθηκαν από την κορυφή του βουνού μέχρι το καταφύγιο του Grand Mulets για τις ανάγκες των δοκιμών.
Την δεκαετία αυτή το αστεροσκοπείο εξοπλίζεται με τηλεσκόπιο 33εκ και φασματοσκόπιο. Οι δε ποικιλία των επιστημονικών εργασιών που πραγματοποιούνται είναι εντυπωσιακές.
Αστρονομικές έρευνες και λεπτομερείς μελέτες στο ηλιακό φάσμα (υπέρυθρο και υπεριώδες), φωτογραφήσεις των πλανητών του ηλιακού μας συστήματος. Λεπτομερείς μετρήσεις στον ατμοσφαιρικό ηλεκτρισμό και στο όζον της ατμόσφαιρας, για μετεωρολογικές χρήσεις. Ακόμα, πραγματοποιήθηκαν βιολογικές έρευνες πάνω στα βακτηρίδια του πάγου και του χιονιού καθώς και παρατηρήσεις σε λαγούς και άλλα μικρά θηλαστικά. Σίγουρα ένα από τα παράξενα αν όχι εντυπωσιακότερα πειράματα που έγιναν στο αστεροσκοπείο ήταν οι τηλεγραφικές δοκιμές του 1899. Δέκα χιλιόμετρα χάλκινων καλωδίων απλώθηκαν από την κορυφή του βουνού μέχρι το καταφύγιο του Grand Mulets για τις ανάγκες των δοκιμών.
Παράλληλα με την ακμή του παρατηρητηρίου έχουμε και την ακμή του αλπινισμού στην κοιλάδα του Σαμονί. Εύποροι αστοί (κυρίως από την Βρετανία) στο πνεύμα της περιπέτειας αλλά και της αναζήτησης του πραγματικού και άγριου προσώπου της φύσης εξορμούν σε όλο και μεγαλύτερους αριθμούς στις Γαλλικές Άλπεις. Οι περιηγήσεις στην κοιλάδα και η ανάβαση στο Λευκό Όρος είναι ένας σημαντικός στόχος για κάθε επισκέπτη – ορειβάτη.Το αστρονομικό παρατηρητήριο του Ζανσέν αποκτά φήμη και αναφέρεται σε πολλές ταξιδιωτικές εντυπώσεις και ημερολογιακές καταχωρήσεις περιηγητών. Δεν είναι παράξενο που το 1906 στο παρατηρητήριο κατασκευάζεται ένα αμπρί , κατάλυμα για τους τουρίστες – ορειβάτες που ανεβαίνουν στο βουνό.
Η κατασκευή βυθίζεται αργά αλλά σταθερά στον πάγο. Φυσικά οποιαδήποτε σκέψη για επιστημονική εργασία είναι αδύνατη καθώς ακόμα και η διαμονή στη κατασκευή είναι πολύ επικίνδυνη. Αποφασίζεται η εγκατάλειψη του παρατηρητηρίου που πλέον καταπίνεται και φυσικά καταστρέφεται ολοκληρωτικά από τον παγετώνα.
Το 1906 όμως σηματοδοτεί την αρχή του τέλους του έπους του οράματος του καταπληκτικού Ζανσέν. Η επιφάνεια του πάγου είναι ζωντανή και αρχίζει να κινείται. Τα πρώτα σημάδια της κίνησης αυτής φανερώνονται στην μετατόπιση της κατασκευής που έχει τα θεμέλιά της θαμμένα στο πάγο. Το παρατηρητήριο αρχίζει και κυλά προς τα κάτω!
Την χρονιά εκείνη η γαλλική κυβέρνηση στέλνει το μηχανικό Baudouin για εργασίες αποκατάστασης της ισορροπίας της κατασκευής ,πράγμα που γίνεται. Η λύση είναι πρόσκαιρη και θα δώσει μικρή παράταση ζωής διότι τελικά το παρατηρητήριο δε θα αποφύγει τη μοίρα του. Η μετατόπιση του πάγου είναι συνεχής και δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί. Το 1909 μια κρεβάς (crevasse), έχει ανοίξει στην κορυφή του Λευκού Όρους, οι παγετωνικές πιέσεις μετατοπίζουν εκ νέου την κατασκευή, αυτή την φορά χωρίς καμμία δυνατότητα ανάσχεσης. Η κατασκευή βυθίζεται αργά αλλά σταθερά στον πάγο. Φυσικά οποιαδήποτε σκέψη για επιστημονική εργασία είναι αδύνατη καθώς ακόμα και η διαμονή στη κατασκευή είναι πολύ επικίνδυνη. Αποφασίζεται η εγκατάλειψη του παρατηρητηρίου που πλέον καταπίνεται και φυσικά καταστρέφεται ολοκληρωτικά από τον παγετώνα.
Το μόνο που διασώζεται σήμερα είναι ο πυργίσκος του τηλεσκοπίου (εκτίθεται στο Αλπικό Μουσείο του Σαμονί).
Ο ιδρυτής και η ψυχή του παρατηρητηρίου πεθαίνει δύο χρόνια πριν, το 1907 σε ηλικία 83 ετών, και δεν θα δει την καταστροφή. Ωστόσο η ιδέα του αλλά και η τιτάνια προσπάθεια τόσων ανθρώπων να εγκαταστήσουν και να διατηρήσουν ένα αστεροσκοπείο στα 4808 μέτρα προώθησε με αξιοπρόσεκτο τρόπο τις επιστήμες της Αστρονομίας, Μετεωρολογίας και Βιολογίας στα 16 χρόνια της χρήσιμης ζωής του.
Κείμενο: Δημήτρης Μπότσης
