Αποκαλούσε τον εαυτό του «Το Μέγα Κτήνος 666», επινόησε τη δική του θρησκεία, έγραψε γύρω στα 100 βιβλία και ήταν διαβόητος «δαίμονας» με διάφορους τρόπους. Ήταν επίσης ένας από τους πιο ολοκληρωμένους και ταλαντούχους αναρριχητές της εποχής του, κάνοντας ένα ρεκόρ υψομέτρου στο Κ2 και ανοίγοντας διαδρομές που ακόμα και σήμερα προκαλούν φόβο. Όμως δεν είναι μόνο οι διαδρομές του τρομακτικές. Γνωρίστε τον άνθρωπο που στη διάρκεια της εκπληκτικής, μα αδικοχαμένης ζωής του, αποκαλούνταν «ο πιο μοχθηρός άνθρωπος στον κόσμο».
Ο πιο διάσημος αναρριχητής όλων των εποχών, ο άνθρωπος που ήταν κάποτε πασίγνωστος, δεν είναι ο Sir. Ed, ούτε ο Whymper, ούτε ο Mallory ή ο Messner. Ακόμα και οι Herzog, Bonatti και Bonington ωχριούν σε φήμη συγκρινόμενοι με αυτό το πρόσωπο, το οποίο κατά παράδοξο και ειρωνικό τρόπο είναι κάποιος για τον οποίο εσείς, μάλλον δεν έχετε ακούσει ποτέ.
Ο Ozzy Osbourne έγραψε ένα τραγούδι προς τιμήν του. Το πρόσωπό του απεικονίζεται στο ψυχεδελικό εξώφυλλο, του καθοριστικού για τη μουσική του 20ου αιώνα, άλμπουμ των Beatles Sergeant Pepper’s Lonely Hearts Club Band. Oι Rolling Stones ήταν επίσης θαυμαστές του. Μια αναζήτηση στο ίντερνετ θα αποφέρει γύρω στις 110.000 αφιερωμένες σε αυτόν ιστοσελίδες.
Παρακαλώ, επιτρέψτε μου να σας παρουσιάσω έναν άνθρωπο πλούσιο και αντιπαθή, ένα πλάσμα που αποκαλούσε τον εαυτό του «Το Μέγα Κτήνος 666», και του οποίου το όνομα, για πάνω από έναν αιώνα, ήταν συνώνυμο με το κακό: τον Aleister Crowley.
Ο Crowley ήταν το πρώτο –και παραμένει το χειρότερο– κακό παιδί της αναρρίχησης. Εμφανίστηκε στα τέλη του 19ου αιώνα μέσω του νέου τότε σπορ της αναρρίχησης και ήταν γνήσιος Αυτοκράτορας της Υπερβολής, διάγοντας ένα βίο αδιανόητου ακόμα και σήμερα ηδονισμού. Είτε πυροβολούσε νυχτερίδες για να φτιάξει με το δέρμα τους ένα γιλέκο, είτε συνουσιαζόταν με γυναίκες από όσο το δυνατόν περισσότερα έθνη είτε τάιζε ένα σκελετό με ψόφια σπουργίτια σε μια προσπάθεια να δημιουργήσει ένα γκόλεμ (1), τίποτα δεν άφηνε στη μέση ο Crowley.
Ακόμα και χωρίς τις διαβολικές του «εξωσχολικές» δραστηριότητες, η αναρριχητική κληρονομιά που άφησε ο Crowley τού διασφαλίζει μια θέση στο Hall of Fame της ορειβασίας. Για ένα διάστημα είχε αξιώσεις για το παγκόσμιο ρεκόρ υψομέτρου και τις πιο δύσκολες ελεύθερες κινήσεις σε βράχο. Παρόλο που η θητεία του στα ύψη ήταν σύντομη (μόλις από το 1891 ως το 1914), ήταν μέλος της ηγετικής ομάδας των πρωτοπόρων αναρριχητών βράχου, οι οποίοι δημιούργησαν το μοντέρνο στιλ αναρρίχησης στο Lake District. Ήταν επίσης ο πρώτος που τόλμησε να σκαρφαλώσει στις επισφαλείς ορθοπλαγιές κιμωλίας της νότιας ακτής της Αγγλίας.
Στην ορειβασία, ήταν ο πρώτος που έκανε μια σοβαρή απόπειρα ανάβασης στα K2 και Kangchenjunga και εισήγαγε την καινοτομία της αναρρίχησης χωρίς οδηγό στις Άλπεις. Ωστόσο, αντίθετα από τους καθωσπρέπει συνομηλίκους του, στον Crowley άρεσε να συνδυάζει τις αναρριχήσεις του με αντιπαραθέσεις, προκαλώντας τους αντιπάλους του, επιδεικνύοντας όπλα και επιδιδόμενος σε έντονη αυτο-διαφήμιση. Όμως, για να κατανοήσετε πλήρως το φάσμα της ζωής του, πρέπει να είστε προετοιμασμένοι να αντέξετε ιστορίες για σοδομισμό, μισογυνισμό, κακομεταχείριση ζώων, σοβαρό εθισμό σε ναρκωτικά και τρομακτικές τελετές μαγείας. Ο Crowley, με λίγα λόγια, κάνει τον Marilyn Manson να μοιάζει με καλόγρια. Οι αναγνώστες με ευαίσθητα νεύρα πρέπει να αποχωρήσουν τώρα.
Αρχικά, λίγες ήταν οι ενδείξεις για το ότι ο νεαρός Aleister θα μπορούσε ίσως κάποτε να γίνει ο αγαπημένος μπαμπούλας των βρετανικών ταμπλόιντ. Μάλλον το αντίθετο θα λέγαμε: ήταν παιδί μιας φανατικά θρήσκας οικογένειας στην αριστοκρατική αγγλική πόλη Leamington Spa το 1875. Και οι δυο γονείς του ήταν μέλη του «The Plymouth Brethern», μιας υπερ-ορθόδοξης χριστιανικής σέκτας η οποία είχε αποσχιστεί από την Εκκλησία της Αγγλίας την οποία θεωρούσε υπερβολικά φιλελεύθερη. Με γονείς ευκατάστατους –είχαν κληρονομήσει μια μικρή περιουσία από μια οικογενειακή ζυθοποιία–, ο Crowley στα μικρά του χρόνια είχε μια προνομιούχο ζωή, αν και κάπως αυστηρής φύσης – η μητέρα και ο πατέρας του έβγαιναν σπάνια έξω, εξαιτίας της φονταμενταλιστικής τους παράνοιας ότι η υπόλοιπη κοινωνία αποτελούσε μια εκμαυλιστική επιρροή. Ως αποτέλεσμα ο Aleister (που αρχικά γεννήθηκε ως Αλέξανδρος), μοναχοπαίδι, παρέμενε εσώκλειστος και είχε αφειδώς τη φροντίδα και την ηθική διδασκαλία των γονιών του. Με κάποιο τρόπο, παρά τις σχολαστικές συνθήκες ευσέβειας, ο νεαρός άρχισε να παρουσιάζει σκανδαλώδη συμπεριφορά και διαβολική διάθεση.
Στη διάρκεια μιας συνάντησης για προσευχή στο σπίτι των γονιών του ο βαριεστημένος Aleister πρόσθεσε στην τσαγιέρα μεγάλη ποσότητα καστορέλαιου. Χάρη στην έμφυτη πραότητα των αδελφών μελών, κανείς δεν παραπονέθηκε. Απογοητευμένος από την έλλειψη αντίδρασης εκ μέρους τους, ο Crowley πέρασε το στωικισμό τους για αδυναμία, πράγμα που τον έσπρωξε σε ένα δρόμο ηθικής εξαχρείωσης. Για παράδειγμα: Όταν του είπαν ότι οι γάτες είναι εφτάψυχες, έπιασε μια, «της έδωσε ισχυρή δόση αρσενικού, κατόπιν χλωροφόρμιο, τη δηλητηρίασε με γκάζι, τη μαχαίρωσε, κούφωσε το κρανίο της, έκανε τομή στο λαιμό της, της έβαλε φωτιά, την έπνιξε και την πέταξε από το παράθυρο». Ικανοποιήθηκε όταν η γάτα δεν κατάφερε να ξαναζωντανέψει.
Ο Crowley εξωθήθηκε περαιτέρω προς το κακό από την αντίληψη των Plymouth Brethern ότι όποιος επέλεγε μια εναλλακτική μορφή θρησκείας το έκανε επειδή επιθυμούσε να είναι κακός. Έτσι κι έγινε: ο Crowley επιθυμούσε όντως να είναι κακός, αυτό όμως για κείνον σήμαινε κάτι πιο δυνατό από το να επιλέξει να γίνει, ας πούμε, πρεσβυτεριανός. Χάρη στην αντίληψη των Brethern ότι η τιμωρία ακόμα και για μικρές αμαρτίες τους έφερνε πιο κοντά στο Θεό, ο Crowley, όπως και ο ηδονιστής προκάτοχός του Μαρκήσιος ντε Σαντ, ουσιαστικά ανέπτυξε μια αρέσκεια στον πόνο. Επινοούσε παιχνίδια στα οποία ικέτευε μια ξαδέλφη του να είναι σκληρή μαζί του, ένα από τα αγαπημένα του δε, ήταν η αναπαράσταση των τρομακτικών γεγονότων της «Μαύρης Τρύπας της Καλκούτα» – ένα διαβόητο περιστατικό στη διάρκεια της Ανταρσίας των Ινδών το 1857, κατά το οποίο Ινδοί στρατιώτες επιτέθηκαν στους Βρετανούς αποικιοκράτες και τους υπέβαλαν σε φρικτά βασανιστήρια.
Ίσως ήταν τύχη που ο Crowley είχε αναπτύξει τέτοιο βαθμό «εκ γενετής μαζοχισμού», αφού στάλθηκε στην ηλικία των οκτώ εσωτερικός σε ένα σχολείο στη μικρή αγγλική πόλη Hastings, όπου αντιμετώπισε ανελέητα τυραννική συμπεριφορά (ως κοντόχοντρο, χλομό και μοναχικό παιδί, ήταν προφανώς στόχος). Ακόμα κι έτσι, η συμπεριφορά που αντιμετώπισε ξεπερνούσε τα όρια της ανοχής ακόμα και του Crowley, ο οποίος, μετά το θάνατο του πατέρα του το 1886, έφυγε από το σχολείο και δέχτηκε διδασκαλία κατ’ οίκον.
Για να κρατήσουν το καπριτσιόζο βρομόπαιδο μακριά από τη μοχθηρία, οι δάσκαλοι ήταν και φύλακές του και τον ακολουθούσαν στις παρατεταμένες περιηγήσεις του στη Βρετανία, ενθαρρύνοντάς τον να κάνει ενδυναμωτικές πεζοπορίες σε λόφους για να βελτιώσει την ασθενική του εμφάνιση. Όμως εκείνος σύντομα ξέφυγε από έναν από τους δασκάλους του, πράγμα που του έδωσε τη δυνατότητα να κοιμηθεί με μια νεαρή χωριατοπούλα στη βόρεια Σκοτία. Ο δάσκαλός του (τον οποίο είχε ήδη ρίξει από ένα ψαροκάικο ο απείθαρχος μαθητής του) παραιτήθηκε αηδιασμένος.
Τα πράγματα πήγαν από το κακό στο χειρότερο όταν ο Crowley στάλθηκε στο Malvern College στο καταπράσινο Worcestershire. Το σχολείο ήταν τυπικό προϊόν του «ισχυρού χριστιανικού ήθους» που κυριαρχούσε στα αγγλικά δημόσια σχολεία της ύστερης βικτοριανής περιόδου, με έντονη έμφαση στα δύσκολα αθλήματα όπως το ράγκμπι. Ο Crowley, αδύνατος και ασθενικός ακόμα, ήταν άχρηστος στα ομαδικά σπορ. Γι’ αυτό και οι μεγαλύτεροι μαθητές απολάμβαναν να τον σαπίζουν στο ξύλο. Μια αγαπημένη τους τιμωρία ήταν να γραπώνουν και να πονούν τους όρχεις του αντιπάλου.
Απελπισμένη πια η μητέρα του, τον πήρε στο Isle of Skye το καλοκαίρι του 1891. Εκεί έμενε στο απομακρυσμένο Πανδοχείο Sligachan. Δεκαπέντε χιλιόμετρα από την πλησιέστερη πόλη, περικυκλωμένο από χιλιάδες στρέμματα άγονων εκτάσεων και βουνά, αυτό το θέρετρο είχε επιλεγεί στρατηγικά από την κ. Crowley. Εκεί υπήρχαν άπλετος φρέσκος και καθαρός αέρας και λίγες ευκαιρίες ώστε ο Aleister να μπει σε μπελάδες. Εκείνο που δεν είχε υπολογίσει ήταν ότι το πανδοχείο εξελισσόταν ραγδαία σε διάσημο αναρριχητικό κέντρο. Δίπλα στο ξενοδοχείο υπήρχε το Cuillin, η άγρια οροσειρά του νησιού. Εδώ ο νεαρός Crowley γνώρισε τον πιονιέρο αλπινιστή (και ιδρυτή της αντισηπτικής χειρουργικής) Sir Joseph Lister. Ο Lister έπεισε κάποιους φίλους του να πάρουν μαζί τους τον Crowley σε μια ανάβαση στη διαδρομή Pinnacle Ridge του Sgurr nan Gillean, μια εντυπωσιακά εκτεθειμένη κόψη δυσκολίας 3. Η γρήγορη αναρρίχηση έγινε ένα από πιο σημαντικά πάθη του Crowley.
Το 1892, σε ηλικία 17 ετών, ο Crowley επισκέφτηκε το διάσημο πανδοχείο αναρριχητών στο Wasdale Head στο αγγλικό Lake District. Εδώ είχε επινοηθεί την προηγούμενη δεκαετία η σύγχρονη αναρρίχηση βράχου. Ο Crowley βρέθηκε να συγχρωτίζεται με τους πρωτοπόρους ενός συναρπαστικού –κι επικίνδυνου– νέου παιχνιδιού. Η μητέρα του, ευγνώμων που η αναρρίχηση δεν είχε να κάνει με αποκλίνουσα σεξουαλική συμπεριφορά, έστειλε παρ’ όλα αυτά έναν επιτηρητή για να τον κρατά μακριά από τις υπηρέτριες. Ένας από τους σχοινοσυντρόφους του ήταν ο δυναμικός δάσκαλος αναρρίχησης Owen Glynne Jones, ένας γεννημένος στο Λονδίνο Ουαλός ο οποίος ήταν αναμφισβήτητα ο πρώτος σούπερ σταρ της αναρρίχησης. Ήταν εκείνος που πραγματικά έδωσε ώθηση στην αναρρίχηση, επιδιώκοντας τις δύσκολες, τεχνικές ελεύθερες αναρριχήσεις και όχι απλώς την προπόνηση για τα «κανονικά» βουνά.
Ως συνήθως ο Crowley, ο οποίος είχε σε μεγάλη εκτίμηση την αναρριχητική του ικανότητα, δεν εντυπωσιάστηκε από τον Jones. «Απέκτησε τη φήμη ότι ήταν ο πιο λαμπρός αναρριχητής βράχου της εποχής του μέσω επίμονης αυτοδιαφήμισης», είπε αργότερα ο Crowley – όχι ότι ο ίδιος ήταν βέβαια κανένας μετριόφρων. Βεβαίως αυτά που έλεγε δεν ήταν μόνο καυχησιολογίες. Το 1893 σκαρφάλωσε μια δύσκολη νέα διαδρομή δυσκολίας 4c στο Napes Needle, την όμορφη μυτερή κορυφή του Lakeland, η πρώτη ανάβαση της οποίας επτά χρόνια νωρίτερα είχε αποτελέσει το σύμβολο της γέννησης ενός νέου αθλήματος.
Εξάλλου ο Crowley, ελεύθερος κι επαναστατικός στοχαστής, ήταν καινοτόμος. Κουβάλησε πέτρες σε κάποιες από τις διαδρομές του και τις σφήνωσε μέσα σε σχισμές για να τις χρησιμοποιεί ως πιασίματα, ενώ σε μια εποχή που σκαρφάλωναν με άρβυλα, ήταν ένας από τους πρώτους που πειραματίστηκαν με τα παπούτσια με σχοινένιες σόλες. Το στιλ και η συμπεριφορά του όμως δεν ευχαριστούσαν κανέναν στον κλειστό και συντηρητικό κύκλο της βικτωριανής αναρρίχησης … όχι ότι τον ένοιαζε. «Πρέπει να παραδεχτώ ότι οι μέθοδοί μου ήταν ορισμένες φορές υπολογισμένες για να προκαλούν ενόχληση», έγραψε. «Όμως δεν είχα υπομονή με τη βλακώδη ματαιοδοξία των μετριοτήτων».
Οι πρωτοπόροι αναρριχητές του Wasdale κατέγραφαν όλες τις νέες τους διαδρομές σε ένα δερματόδετο λογιστικό βιβλίο στο πανδοχείο. Σήμερα μπορεί κανείς ακόμα να ξεφυλλίσει αυτό το τεχνούργημα που προκαλεί δέος και προέρχεται από τις απαρχές της αναρρίχησης βράχου, απλά υπογράφοντας στο Public Records Office της πόλης του Kendal. Οι καταχωρίσεις στο λογιστικό βιβλίο, γραμμένες με μελάνι που δεν έχει ξεθωριάσει, είναι φρέσκες όπως τη μέρα που γράφτηκαν. Οι λιγοστές σημειώσεις του Crowley στο περιθώριο περιλαμβάνουν τυπικά πικρόχολα σχόλια για τα κατορθώματα των άλλων. Ο αναπτυσσόμενος μισογυνισμός του είναι επίσης ολοφάνερος σε μια καταχώριση η οποία γράφτηκε ως αντίδραση στην πέμπτη γυναικεία ανάβαση σε μια δύσκολη κορυφή ονόματι Pillar Rock. Ως χειρονομία περιφρόνησης ο Crowley είχε πάρει το σκύλο του στην κορφή κι έγραψε: «Πρώτη ανάβαση από μια σκύλα Αγίου Βερνάρδου».
Το καλοκαίρι του 1893 ο Crowley πήγε να ζήσει σε ένα θέρετρο της νότιας ακτής, το Eastbourne, μαζί με ένα δάσκαλο της Χριστιανικής Αδελφότητας του Plymouth και ανακάλυψε τις ανέγγιχτες ουσιαστικά ορθοπλαγιές 150 μέτρων από κιμωλία, στο Beachy Head. Κάθετος, ανατριχιαστικά σαθρός και σκονισμένος, ο μαλακός λευκός βράχος των λαμπερών ορθοπλαγιών θα υπέκυπτε τελικά πολύ εύκολα στην τεχνολογία του εξοπλισμού της παγοαναρρίχησης της δεκαετίας του 1970, με τις παγόβιδες να είναι το καλύτερο μέσο ασφάλισης. Τη δεκαετία του 1890 όμως, το να σκαρφαλώνει κανείς εκεί σήμαινε ουσιαστικά free solo σε απίστευτα σαθρό πεδίο. Η κοινή λογική υπαγόρευε ότι μόνο ένας τρελός θα μπορούσε να το αποπειραθεί.
Ο Crowley σκαρφάλωσε αρκετές δύσκολες διαδρομές σ’ αυτό το βράχο, με τις Devil’s Chimney και Cuillin Crack να ξεχωρίζουν, όπως και μια εντυπωσιακή ανάβαση στη μυτερή βράχινη κορφή που βάφτισε «Ethelreda’s Pinnacle» – όπως το σκύλο του ισχυρίστηκε … ή μια μαθήτρια. («Έχω ξεχάσει ποια», έγραψε αργότερα με χαρακτηριστικό καταφανή μισογυνισμό).
Κάθε διαδρομή απαιτούσε τεχνική και ήταν πολύ επικίνδυνη. Η παραπλανητικά ονομασμένη Devil’s Chimney ήταν ουσιαστικά μια λεπτή ασταθής κορφή που εξείχε από την κύρια ορθοπλαγιά, την οποία ο Crowley σκαρφάλωσε à cheval (ο σχοινοσύντροφός του αρνήθηκε να ακολουθήσει). Ο Crowley άνοιξε μια διαδρομή 5c στο Ethelreda’s Pinnacle με αρκετή ευκολία, όμως τόλμησε κάτι που ξεπερνούσε τις δυνατότητές του στην 60 μέτρων σχισμή Cuillin Crack στην κύρια ορθοπλαγιά πίσω από το Pinnacle, γνωστή σήμερα ως Crowley’s Crack (XS 5a). Έχοντας ολοκληρώσει επιτυχώς το τμήμα δυσκολίας 5.c, βρέθηκε αντιμέτωπος με ένα crux δυσκολίας 6a, 5 μόλις μέτρα κάτω από την κορφή. Ακόμα κι ο αλαζόνας Crowley συνειδητοποίησε ότι δεν μπορούσε να το σκαρφαλώσει, ενώ ήταν τόση η μετέπειτα αποκρυφιστική φήμη του, ώστε οι διαδόσεις επιμένουν ακόμα ότι υπερνίκησε το νόμο της βαρύτητας κατά υπερφυσικό τρόπο κι ανέβηκε. Η αλήθεια, αν και ποτέ δεν την παραδέχτηκε, ήταν πιο ατιμωτική. Έχοντας βραχώσει και ανίκανος να καταρριχηθεί, δέχτηκε τελικά διάσωση από την ακτοφυλακή, που του έριξε ένα σχοινί.
Το εκπληκτικό είναι ότι χρειάστηκε να περάσουν 85 χρόνια για να επαναληφθούν αυτές οι διαδρομές, κυρίως από τον τολμηρό και παγκοσμίως γνωστό αλπινιστή Mick Fowler, ειδήμονα στις διαδρομές που «χτίζουν χαρακτήρα», όπως τις αποκαλεί. «Ο Crowley ήταν εξοργιστικός!» λέει ο Fowler. «Ήταν προφανώς καλός· κάτι σαν σταρ αναρριχητής στην πραγματικότητα … Η Crowley’s Crack ήταν πιθανόν 6a στο σημείο που χρειάστηκε διάσωση. Ήταν ίσως η πιο δύσκολη αναρριχητική διαδρομή στη χώρα εκείνη την εποχή». Ακόμα και ο Fowler παραδέχεται ότι πάνω στην Crowley’s Crack, «ήμουν ευγνώμων για την ασφάλεια που μου πρόσφερε ένα μεγάλο καρύδι που κατάφερα να σφηνώσω σε μια σχισμή. Δεν μπορούσα παρά να αναρωτιέμαι αν θα τα είχα καταφέρει αν σκαρφάλωνα με τον εξοπλισμό του Crowley ή ποιο θα ήταν το αποτέλεσμα αν εκείνος είχε χρησιμοποιήσει το δικό μου». Μια άλλη εντυπωσιακή ένδειξη για το βαθμό σοβαρότητας των διαδρομών του Crowley είναι το γεγονός ότι στη δεκαετία του 1950 ο Tom Patey, ένας από τους αξεπέραστους αναρριχητές μικτού πεδίου της Σκοτίας, απέτυχε να προσεγγίσει το Ethelreda’s Pinnacle, αποκαλώντας τα σαθρά κι επισφαλή μπλοκ κιμωλίας «αδικαιολόγητα».
Λίγο μετά την περιπέτειά του στα βράχια από κιμωλία ο Crowley έγινε 21, πράγμα που του επέτρεψε να κληρονομήσει επίσημα μια περιουσία (ίση περίπου με 10 εκατ. δολάρια σήμερα). Αποτελεί ένδειξη της εντυπωσιακής όρεξης του για ζωή το γεγονός ότι είχε ουσιαστικά ήδη ξοδέψει το μεγαλύτερο μέρος της ως τα 30 του, ταξιδεύοντας στον κόσμο ως τουρίστας του σεξ και της μαγείας. Τα υπόλοιπα πήγαν σε ναρκωτικά, πόρνες και απίστευτα ακριβά, αλλά εξαιρετικά σχεδιασμένα βιβλία που εξέδωσε ο ίδιος – ήταν αχόρταγος συγγραφέας κοπρολαγνικής και πορνογραφικής ποίησης. Πριν από αυτό πήγε στο Πανεπιστήμιο του Cambridge. Εκεί εμπλεκόταν όλο και πιο βαθιά στην «επιστήμη» της Μαύρης Μαγείας, έχοντας πειστεί ότι ήταν δυνατόν να χειριστεί τις δυνάμεις της φύσης και ότι κάτω από όλα βρίσκεται μια «Κρυφή Εκκλησία αποσυρμένη από τον κόσμο, στα ιερά της οποίας τηρούνταν τα αληθινά μυστήρια της τελετής μυήσεως». Η εμμονή του όλη του τη ζωή με τις απόκρυφες και τις μυστικές εταιρείες θα τον οδηγούσε τελικά στην ίδρυση μιας μυστικής θρησκευτικής εταιρείας με την απόκρυφη ονομασία «Α:.Α:.».
Το 1896 o Crowley έκανε ακόλαστη ζωή με πόρνες του Κέμπριτζ και καλούσε τακτικά δαίμονες με έναν άλλο φίλο και μέντορά του στη μαγεία, τον Allan Bennett. Οι δυο τους ακολουθούσαν μια δίαιτα που περιλάμβανε όπιο το οποίο έπαιρναν από το στόμα, ενέσιμη μορφίνη και χλωροφόρμιο το οποίο εισέπνεαν. Η κατοικία του Crowley γέμισε σύντομα κακόβουλες δυνάμεις. Παρά την ειδυλλιακή, κατά τον ίδιο, ζωή που έκανε, επιθυμούσε περισσότερα. Τριγυρίζοντας στο Wasdale το 1898, γνώρισε τον άνθρωπο που θα αποτελούσε τη σημαντικότερη αναρριχητική του επιρροή: τον Oscar Eckenstein.
Ο Eckenstein ήταν χημικός, μηχανικός σιδηροδρόμων και εφευρέτης γερμανοεβραϊκής καταγωγής. Αν και δεν ήταν ο αυθεντικός επινοητής των κραμπόν, τα επανασχεδίασε χρησιμοποιώντας τις μηχανικές του γνώσεις, για να παραγάγει τα αιχμηρά εξαρτήματα που χρησιμοποιούμε ακόμα σήμερα. Ήταν επίσης πρωτοπόρος στη χρήση κυρτών πιολέ για χιόνι μεγάλης κλίσης και πάγο, ενώ ήταν ένας από τους πρώτους που έκανε σοβαρό μπούλντερινγκ. Επιπλέον, έλεγχε συστηματικά κόμπους για αναρριχητικούς σκοπούς. Ήταν επίσης ενεργός σοσιαλιστής με κάτι παραπάνω από εκπληκτική ομοιότητα στον Καρλ Μαρξ, ενώ τα μέλη του Alpine Club του Λονδίνου τον αντιμετώπιζαν με βαθιά καχυποψία.
Φαίνεται ότι ο Eckenstein άσκησε καταπραϋντική επίδραση στον Crowley. Έγιναν τακτικοί σχοινοσύντροφοι, και σκαρφάλωσαν στις Άλπεις το 1899 και στο Μεξικό το 1900. Ο Eckenstein, ορθολογιστής και μοντερνιστής, δίδαξε στον Crowley τις τεχνικές οραματισμού για την αναρρίχηση και κατάφερε να διοχετεύσει έτσι τις τάσεις του τελευταίου να γίνεται ενοχλητικός και προκλητικός. Ο Crowley έκανε είδωλό του τον Εckenstein, ο οποίος «είχε όλα τα χαρίσματα ενός πολιτισμένου κι εγώ όλα τα χαρίσματα ενός αγροίκου». Ο Eckenstein θα συνόδευε αργότερα τον Crowley στο κτήμα του στη Σκοτία κοντά στο Loch Ness για αναρρίχηση. Έχοντας ενδιαφέρον για την πρώιμη αεροναυπηγική, ο Εckenstein έφτιαξε μια τεράστια ράμπα για σκέιτ μπορντ στις όχθες της λίμνης, έδεσε με ταινίες φτερά στο ποδήλατό του κι άρχισε να εκσφενδονίζεται πάνω από τη λίμνη, με τον Crowley να τον ψαρεύει επανειλημμένα από το μαύρο νερό.
Το 1900 η σχοινοσυντροφιά επισκέφτηκε το Μεξικό για να σκαρφαλώσει σε ηφαίστεια. Το ταξίδι είχε σχεδιαστεί ως προπόνηση μεγάλου υψομέτρου για έναν πολύ πιο φιλόδοξο στόχο, την πρώτη σοβαρή απόπειρα ανάβασης στο Κ2. Ο Crowley έφτασε μερικές βδομάδες πριν από τον Eckenstein και αναζήτησε αμέσως συντροφιά σε πόρνες στις φτωχοσυνοικίες του Μεξικού, ρίχνοντας τον εαυτό του σε «μια δίνη σαγηνευτικής αμαρτίας». Ασχολήθηκε επίσης με πειράματα στη μαγεία και θα είχε ίσως περάσει και τον υπόλοιπο καιρό κάνοντας αυτά, αν δεν έφτανε ο Eckenstein για να του τα ψάλει ένα χεράκι. («Ήταν το χειρότερο τέταρτο της ζωής μου», θυμόταν ο Crowley.) Σαν μαθητής που του έχουν κάνει επίπληξη, ο Crowley συμφώνησε πειθήνια να τον προπονήσει ο Eckenstein. Και το πράγμα δεν άργησε να αποφέρει αποτελέσματα: οι δυο τους σκαρφάλωσαν τις διαδρομές Iztaccihuatl (5.335 μ.), Nevado de Colima (4.340 μ.), Nevado de Toluca (4.690 μ.) και Popocatapetl (5.452 μ.). Αν και μη τεχνικές κορυφές, είχαν ελάχιστες αναβάσεις. Οι αναβάσεις της σχοινοσυντροφιάς αυτής αποτέλεσαν το πρώτο συστηματικό πρόγραμμα προπόνησης μεγάλου υψομέτρου το οποίο επινοήθηκε με πρόθεση την ανάβαση μιας κορφής 8.000 μέτρων.
Όσο ο Crowley ήταν νέος, αλλά και στα πιο ώριμα χρόνια του, ανήκε στους αξιοζήλευτους εκείνους τύπους που δεν χρειαζόταν να προσπαθήσουν πολύ για να επιτύχουν ή να τραβήξουν την προσοχή. Εκτός από απίστευτα πλούσιος και εκπληκτικά ευφυής (ήταν σχεδόν αήττητος στο σκάκι), ήταν και διαβολικά όμορφος. Χάρη στην αναρρίχηση είχε γεροδεμένο σώμα, ενώ λέγεται πως είχε «μαύρα μάτια που σε μαγνήτιζαν». Ντυνόταν με γούστο, αν και με λίγο περίεργο τρόπο. «Φορούσε ένα βελούδινο παλτό με πέτα από γούνα ερμίνας, ένα χρωματιστό γιλέκο, μεταξωτή βερμούδα ως το γόνατο και μαύρες μεταξωτές κάλτσες», θυμάται ο Clifford Bax, ο οποίος τον συνάντησε στις Άλπεις στις αρχές της δεκαετίας του 1900.
Ο Crowley, 25 χρονών τώρα, ξεκίνησε ένα μεγάλο οδοιπορικό με προορισμό το Karakoram, διασχίζοντας τις Ηνωμένες Πολιτείες, περνώντας ύστερα στη Χονολουλού και την Κεϋλάνη, όπου συναντήθηκε με το μέντορά του στη μαγεία Allan Bennet. Εκεί χαλάρωσαν ένα διάστημα οι δυο τους με μεθυστικά κοκτέιλ από χασίς, λάβδανο και κοκαΐνη. Δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι ο Crowley έγινε σύντομα αυτόπτης μάρτυρας του Bennet ενώ αυτός αιωρούνταν μέσα στο νοικιασμένο τους μπάνγκαλοου. Στο σημείο αυτό ακόμα κι ο Crowley ένιωσε ότι το είχε παρατραβήξει κι έπρεπε να έρθει στα συγκαλά του. Άρχισε γιόγκα και κατάφερε να κάνει τη στάση Asana, η οποία του έδινε τη δυνατότητα να χάνει κάθε συναίσθηση του σώματός του και, για πρώτη φορά στην όλο καταχρήσεις ζωή του, να χαλαρώνει χωρίς ναρκωτικά. Η υγιεινή φάση δεν κράτησε πολύ όμως – ύστερα από ένα μήνα βαρέθηκε πάλι και συνέχισε την πορεία του.
Η αποστολή στο Κ2 που πραγματοποίησαν το 1902 οι Eckenstein – Crowley, την οποία χρηματοδότησε κυρίως ο τελευταίος, περιλάμβανε επίσης δύο Αυστριακούς, τους Heinnrich Pfannl και Victor Wessely, έναν Ελβετό, τον Jacot Guillarmond κι έναν Άγγλο, τον Guy Knowles. Ο Eckenstein, γνωρίζοντας πόσο γυναικάς ήταν ο Crowley, έβαλε τα μέλη της ομάδας να υπογράψουν ένα συμφωνητικό στο οποίο γινόταν σαφές ότι εκείνος, ο Eckenstein, ήταν ο αρχηγός, ενώ πρόσθετε με έμφαση έναν όρο όπου επέμενε ότι όλοι έπρεπε να σεβαστούν την τοπική κουλτούρα και να αποφύγουν τη συναναστροφή με γυναίκες. Δεν ωφέλησε και πολύ.
Όταν αρνήθηκαν στον Eckenstein την άδεια να μπει στο Κασμίρ (οι καχύποπτες αγγλικές αποικιοκρατικές αρχές, με νου δηλητηριασμένο ίσως από τους αντιπάλους του Eckenstein στο Alpine Club, τον πέρασαν για Πρώσο κατάσκοπο), οι άλλοι συνέχισαν ενώ ο Eckenstein επέστρεψε βιαστικά στο Rawalpindi για να ξεκαθαρίσει το μπέρδεμα. Χωρίς το άγρυπνο βλέμμα του Eckenstein, λίγες μόνο μέρες αργότερα ο σαδομαζοχιστής Crowley μαστίγωνε έναν άμοιρο αμαξά επειδή, τάχα, τους μετέφερε πολύ αργά. Υποφέροντας από διαλείποντα πυρετό και μια λοίμωξη στους όρχεις, ο Crowley βασανιζόταν από έντονη φαγούρα στο δρόμο για το Srinagar με τους συντρόφους του, όπου θα περίμεναν τον Eckenstein.
Μετά από έναν καβγά για το πόσα από τα ογκώδη βιβλία του Crowley θα έπρεπε να κουβαλήσουν στην κατασκήνωση βάσης, η αποστολή, που αποτελούνταν από 230 άντρες, 18 πρόβατα, 15 κατσίκες και αρκετές ντουζίνες πουλερικά, κατάφερε να εγκατασταθεί στο βουνό. Κάποια στιγμή ο ιδιόρρυθμος χαρακτήρας του Crowley αποδείχτηκε πλεονέκτημα: αντιμέτωπος με ανυπάκουους βαστάζους, οι οποίοι αρνούνταν να διασχίσουν μια απότομη, αρνητική από κάτω, χιονισμένη πλαγιά, ο Crowley ρίχτηκε σ’ αυτή με το κεφάλι προς τα κάτω, οδεύοντας κατά τα φαινόμενα προς βέβαιο θάνατο, και σταμάτησε λίγα μόλις μέτρα από το χείλος του γκρεμού. Οι Ευρωπαίοι σύντροφοί του το θεώρησαν αυτό πράξη ενός παράφρονα, όμως οι βαστάζοι εντυπωσιάστηκαν και πέρασαν την πλαγιά.
Άλλες φορές η ανορθόδοξη προσέγγιση των πραγμάτων από τον Crowley δεν ήταν τόσο χρήσιμη. Ύστερα από μια σφοδρή διαφωνία με τον Knowles, έβγαλε αναπάντεχα ένα τεράστιο ρεβόλβερ και κυνήγησε τον τρομοκρατημένο Άγγλο τριγύρω στις χιονισμένες πλαγιές, μέχρι που κατάφερε να τον αφοπλίσει ύστερα από πάλη. Σαφώς, ο Crowley δεν «έπαιζε» ομαδικά. Παρά τον παράξενο χαρακτήρα του –και τη συνεχή κακοκαιρία– ο Crowley πέτυχε ένα παγκόσμιο ρεκόρ υψομέτρου ανεβαίνοντας στα 6.700 μ., ένα υψόμετρο που δεν ξεπεράστηκε για επτά χρόνια. Υπέφερε επίσης από μαλάρια στο υψόμετρο αυτό – ένα ρεκόρ που μάλλον ισχύει ακόμα. Όταν όμως αρρώστησε ο Pfannl, τελείωσε και η απόπειρα ανάβασης στο Κ2.
Η αποστολή είχε τελικά αποτύχει εξαιτίας του κακού καιρού, της ανικανότητας των βαστάζων Balti να μεταφέρουν φορτία σε τεχνικό πεδίο και της υποτίμησης του ίδιου του μεγέθους αυτού του μεγαθήριου των 8.000 μ. Ωστόσο είχαν αποδείξει ότι θα μπορούσαν να σκαρφαλώσουν το βουνό. Το ταξίδι είχε αποκαλύψει επίσης την αλλόκοτη διαίσθηση του Crowley στα ορειβατικά ζητήματα. Όχι μόνο αναγνώρισε σωστά την κόψη Abruzzi ως την καλύτερη διαδρομή για να ανέβει κανείς στο Κ2 (η πρότασή του απορρίφθηκε και προτιμήθηκε η Βορειοανατολική Κόψη), αλλά και διέγνωσε σωστά την ασθένεια του Pfannl ως οίδημα (κι έτσι, σε μια αναπάντεχη πράξη ανθρωπισμού τού έσωσε τη ζωή επιμένοντας για τη μετακίνησή του σε χαμηλότερο υψόμετρο). Θα περνούσαν κοντά 60 χρόνια μέχρι τη στιγμή που τα οιδήματα θα αναγνωρίζονταν ως υπόθεση ρουτίνας – οι περισσότερες προπολεμικές αποστολές υπέθεταν ότι τα συμπτώματα οφείλονταν σε πνευμονία.
Παρά την αναρριχητική ικανότητα του Crowley, ο Eckenstein είχε μάθει πια πόσο ανυποχώρητος σχοινοσύντροφος ΄ήταν και αρνήθηκε να βρεθεί υπό τις διαταγές του όταν του πρότεινε μια απόπειρα ανάβασης στο Kangchenjunga (8.597 μ.) το 1905. Και καλά έπραξε. Η αποστολή αποδείχτηκε ολέθρια, με τον Crowley να επιλέγει μια ριψοκίνδυνη διαδρομή ως τη βάση του βουνού. Η απόπειρα σταμάτησε στα 6.400 μ. ύστερα από έναν καβγά για την αυταρχική αρχηγία του Crowley. Παρά τις επικίνδυνες συνθήκες χιονιού, για τις οποίες τους προειδοποίησε ο Crowley, η υπόλοιπη ομάδα διάλεξε να κατέβει. Τρεις βαστάζοι κι ο Ελβετός ορειβάτης Alexis Pache σκοτώθηκαν στη συνέχεια σε μια χιονοστιβάδα, ενώ ο Crowley περέμεινε στη σκηνή του, ρουφώντας το τσάι του, παρότι άκουγε τις κραυγές τους. Η απάντησή του ήταν σύμφωνη με το χαρακτήρα του: «Ένα ορειβατικό δυστύχημα αυτού του είδους είναι ένα από τα πράγματα για τα οποία δεν νιώθω συμπόνια», είπε. Κατηγόρησε τους άντρες για το γεγονός ότι κατέβηκαν παρά τις προειδοποιήσεις του και τηλεγράφησε μια μεροληπτική αναφορά του περιστατικού στην Daily Mail του Λονδίνου. Όταν τα άλλα μέλη της αποστολής επέστρεψαν κι έδωσαν τη δική τους εκδοχή της ιστορίας, η φήμη του Crowley καταποντίστηκε στους βρετανικούς ορειβατικούς κύκλους. Αυτό και το γεγονός ότι ο Crowley ήταν τώρα σχεδόν απένταρος, σήμαναν το τέλος της σοβαρής ορειβατικής του σταδιοδρομίας. Αν και συνέχισε να κάνει περιστασιακές αναρριχήσεις μετά το 1905, ήταν σχεδόν πάντα μοναχικές.
Έχοντας αφήσει την αναρρίχηση πίσω του, ο Crowley αφιέρωσε λίγο-πολύ την υπόλοιπη ζωή του στις ψευδοθρησκευτικές του ιδέες για σεξουαλική μαγεία. Στη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου μετοίκησε στις Ηνωμένες Πολιτείες, μια χώρα που μισούσε, υιοθέτησε ένα πανκ κούρεμα «Μοϊκάνα» κι έγραφε για ένα περιοδικό φιλογερμανικής προπαγάνδας στη Νέα Υόρκη, όπου αναφερόταν με μειωτικά λόγια στη βρετανική πολεμική προσπάθεια κι παρότρυνε τα Ζέπελιν να ρίχνουν βόμβες πάνω στο σπίτι της θείας του στην Αγγλία. Παρότι ισχυριζόταν ότι μισούσε την Αμερική (με την εξαίρεση της Νέας Ορλεάνης, ξέρετε voovdoo, πόρνες και ξέφρενη jazz), πέρασε εκεί έξι χρόνια, συχνά στα όρια της φτώχειας.
Τη δεκαετία του 1920 ίδρυσε μια κοινότητα μαγείας στο σικελικό νησί Cefalu, πολύ μακριά από τα αδιάκριτα βλέμματα του τύπου, και καταπιάστηκε αρκετά χρόνια με την τελετουργική σεξουαλική μαγεία (αρκετές αθώες κατσίκες θυσιάστηκαν στη διαδικασία αυτή). Οι δραστηριότητές του εδώ, και όχι τα ορειβατικά του κατορθώματα, του εξασφάλισαν τελικά την υστεροφημία του. Με επιχειρηματική κάρτα που ανέγραφε «Μέγα Κτήνος 666», ήταν μόνο θέμα χρόνου για να γίνει ανεπανόρθωτα διαβόητος.
Τα βρετανικά ταμπλόιντ, εξοργισμένα από τη συμπεριφορά του, ξεκίνησαν αυτό που ήταν τελικά το πρώτο δείγμα ροζ δημοσιογραφίας, και του χάρισαν τον τίτλο «Ο πιο Σατανικός Άνθρωπος στον Κόσμο». Το παρατσούκλι αυτό του έμεινε. Ο αμερικανικός και ο ευρωπαϊκός τύπος έμαθαν την ιστορία του μέσω του τηλέγραφου, την ξανάγραψαν και τη διάνθισαν (όχι ότι είχε ανάγκη από αυτό) και η κακή του φήμη έγινε παγκόσμια. Ακόμα και ο δικτάτορας της Ιταλίας, Μπενίτο Μουσολίνι, παρανοϊκός για τις μυστικές εταιρείες, τον απέλασε από τη Σικελία το 1923. Ολοένα πιο παράφρων από τα ναρκωτικά, ο Crowley πέρασε τις τελευταίες του δεκαετίες μετακινούμενος, απομυζώντας συμπονετικούς ευεργέτες και πιστωτές που ήταν εύκολο να εξαπατηθούν και ξεκινώντας συχνά άκαρπες αγωγές για συκοφαντική δυσφήμηση ενάντια σε εκδότες που τον είχαν «δυσφημήσει».
Έχοντας γράψει βιβλία όπως το Diary of a Drug Friend (Ημερολόγιο ενός Ναρκομανή), ο Crowley δεν ήταν εύκολο να κερδίσει τη συμπάθεια των πουριτανών Βρετανών ενόρκων. Παρ’ όλ’ αυτά απλώς δεν μπορούσε να κάνει αλλιώς, και συνέχισε να γράφει βιβλία και ποίηση εκθειάζοντας τις θρησκευτικές του αντιλήψεις και γράφοντας τελικά γύρω στα εκατό βιβλία. Το βιβλίο του Book of the Law (Βιβλίο του Νόμου), το οποίο του υπαγόρευσε, κατά τους ισχυρισμούς του, ένας από τους αγγελιοφόρους του Σατανά το 1904, παραμένει το πιο γνωστό έργο του, όπου μιλά για μια νέα θρησκευτική εποχή όπου ο ίδιος, όπως και ο Charles Manson γύρω στα 60 χρόνια αργότερα, είναι ο προφήτης. Με λίγα λόγια, υπαινισσόταν ότι κάθε άνθρωπος έχει το θεϊκό δικαίωμα να αναπτυχθεί όπως έκρινε σωστό, χωρίς να περιορίζεται από τα κοινωνικά ήθη. «Κάντε ό,τι σας υπαγορεύσει η πραγματική σας θέληση κι αυτός θα είναι ο νόμος» ήταν το σλόγκαν του Crowley.
Ο Crowley πέθανε το 1947, χρεοκοπημένος, εθισμένος στην ηρωίνη και αφήνοντας πίσω ένα πλήθος εξοργισμένων πιστωτών και δύο νόθα παιδιά. Η τέφρα του στάλθηκε σε έναν από τους Αμερικανούς οπαδούς του για να ενταφιαστεί στην εξοχή που είχε περιγράψει κάποτε ως «Κόλαση με σηκωμένο το καπάκι».
Μεταξύ των αναρριχητών η φήμη του έχει αποκατασταθεί τουλάχιστον εν μέρει. «Ήταν έτη φωτός μπροστά από την εποχή του όσον αφορά τη διάθεσή του να δαμάσει τις κάθετες ορθοπλαγιές κιμωλίας», λέει ο Fowler με θαυμασμό. «Το έδαφος που κάλυψε ήταν αναμφισβήτητα από τα τεχνικά πιο δύσκολα στη Βρετανία, όμως τα κατορθώματά του δεν εκτιμήθηκαν ποτέ πραγματικά όσο ζούσε». Ο Chuck Pratt, ο πιονιέρος της «Χρυσής Εποχής» του Yosemite, ήταν επίσης μεγάλος θαυμαστής του. Κάποτε ξάφρισε ένα αντίτυπο του μυστηριακού βιβλίου μαγείας 777 από τη δημοτική βιβλιοθήκη του Ντένβερ, προβάλλοντας το επιχείρημα ότι «ήταν πιο χρήσιμο στα χέρια του απ’ ότι στη συλλογή μιας επαρχιακής πόλης». Ως αποτέλεσμα, υπάρχει μια μυστηριώδης αναρριχητική διαδρομή κοντά στο Tuolumne Meadows που ονομάζεται Crowley’s Buttress. O Galen Rowell είχε γράψει επίσης επιδοκιμαστικά λόγια για τη διορατική προσέγγιση της ορειβασίας από τον Crowley, παραθέτοντας τις προχωρημένες απόψεις του όσον αφορά τα όρια του εγκλιματισμού.
Ύστερα από 100 χρόνια, είναι σαφές ότι, αν ο Crowley είχε συμμορφωθεί με την κοινωνία και είχε συνεχίσει την έντονη αναρριχητική του δράση, μπορεί να τρέφαμε για το όνομά του το σεβασμό που έχουμε για τους Mallory, Terray και άλλους σημαντικούς πρωτοπόρους. Αντ’ αυτού, σαν κατεστραμμένος από την πρέζα ροκ σταρ, ο Crowley κατέληξε να σκορπίζει τα ταλέντα του σε μια ατέρμονη αναζήτηση νέων αισθήσεων πριν «καεί», όπως ήταν αναπόφευκτο, κι έτσι υποβιβάστηκε σε απλή υποσημείωση σε πολλές αφηγήσεις για τις πρώιμες απόπειρες ανάβασης στο Κ2.
Ωστόσο ο Crowley ίσως γέλασε τελευταίος. Σήμερα η μυστική εταιρεία του (η «Α.:Α.:») αριθμεί πιθανόν περισσότερα μέλη απ’ ότι όταν ζούσε. Τα περισσότερα από τα βιβλία του εκδίδονται ακόμα (μάλιστα το αυτοβιογραφικό του Confessions ήταν το νούμερο 2 μπεστ-σέλερ στα βρετανικά Virgin Megastore όταν κυκλοφόρησε με σκληρό εξώφυλλο τη δεκαετία του 1990). Ένα CD, το The Beast Speaks, που περιείχε τη μοναδική ηχογράφηση της φωνής του Crowley, έχει για ανεξήγητο λόγο πουλήσει πάνω από 8.000 κομμάτια.
Και, τέλος, ο Crowley άφησε πίσω του μια απειλητική κατάρα η οποία απευθυνόταν στον καλό λαό του Eastbourne, ο οποίος είχε αποκαλέσει την αναρρίχησή του στα βράχια από κιμωλία «παράλογη ανοησία». Ο Crowley προειδοποίησε: «Όταν η Καμινάδα του Διαβόλου πέσει, το ίδιο θα κάνουν και τα πλούτη του Eastbourne». Την άνοιξη του 2001 η Καμινάδα κατέρρευσε.
(1) Στην εβραϊκή λαϊκή παράδοση το γκόλεμ ήταν ένα ανθρωποειδές φτιαγμένο από ανόργανα υλικά στο οποίο κάποιοι ραβίνοι προσπαθούσαν να εμφυσήσουν ζωή μέσω ορισμένων καβαλιστικών τελετών.
Κείμενο: Colin Wells, μτφ: Γιώτα Ποταμιάνου.
Το κείμενο αυτό του Colin Wells (συγγραφέα του “A Brief History of British Mountaineering” (Συνοπτική Ιστορία της Βρετανικής Ορειβασίας), δημοσιεύτηκε στο περιοδικό ΑΝΕΒΑΙΝΟΝΤΑΣ τ.58/2010 απ’ όπου και αναδημοσιεύεται.
